GẬY CHỌC LỖ

– Chất liệu: Gỗ.

– Kỹ thuật chế tác: Thủ công.

Thông tin hiện vật

Gậy chọc lỗ là công cụ canh tác truyền thống của dân tộc Mạ tại Lâm Đồng. Người Mạ xưa kia có lối sống du canh, du cư nên công cụ lao động sản xuất của họ thường rất thô sơ. Trong đó, Gậy chọc lỗ là dụng cụ dùng để tra trỉa các loại hạt giống trên rẫy.

Gậy chọc lỗ tra hạt là một thân gỗ nhỏ hơn cổ tay có độ dài từ 2 – 3m, một đầu vót nhọn. Người Mạ thường chọn loài cây mọc thẳng, cứng và chắcmọc ở đầu nguồn các con suối đá. Họ thường chặt cây mới chết khô mang về đẽo bỏ phần ngoài vỏ và chỉ lấy phần lõi cây, gọt đều, vót trơn.Khi đẽo gậy, họ đẽo từ đầu to đến đầu nhỏ, đầu to gọt nhọn để chọc lỗ, ở phần ngọn đẽo tròn có tác dụng giữ cho gậy không bị chệch hướng khi chọc lỗ.

Trước khi vào rừng tìm cây làm gậy chọc lỗ tra hạt, người Mạ thường làm một lễ cúng. Lễ vật gồm có một con gà và một choé rượu cần. Khi đã chọn được cây như ý muốn, họ cũng cúng một con gà, một chóe rượu.Chủ lễ đổ rượu pha huyết gà vào gốc cây và đọc lời khấn xin phép thần rừng, thần núi. Họ cầu xin khi chặt cây, cây không đè người, rìu, xà gạc đốn cây không văng đụng người.

Mỗi khi đến mùa tra trỉa hạt giống, mọi gia đình trong buôn lại tiến hành làm lễ cúng tra trỉa. Chủ nhà bày sẵn choé rượu cúng ở gian khách. Các loại hạt giống  đựng trong cái nia, các dụng cụ lao động khác cùng những cây gậy chọc lỗ tra hạt được đặt cạnh lễ vật cúng, thường là con gà, hay con heo nhỏ. Chủ nhà ngồi bên nia hạt giống, tay cầm bát đựng rượu hòa với huyết con vật cúng, khấn cầu thần linh phù hộ cho cây cối tươi tốt, không bị sâu bệnh, không bị thú rừng phá hoại, mang lại một mùa bội thu… Khấn xong, chủ nhà tưới rượu pha huyết lên các cây gậy chọc lỗ tra hạt và các loại hạt giống.

Người Mạ thường “đổi công” giữa các gia đình khi làm nương rẫy. Những gia đình ít người thì đổi công cùng những gia đình khác,để sau khi tra trỉa xong phần rẫy nhà mình thì sẽ qua làm ở phần rẫy nhà người khác, cứ như thế diễn ra liên tục cho đến khi kết thúc mùa tra trỉa. Khi tra trỉa hạt giống, từng cặp nam nữ đi cùng nhau, Đàn ông đi trước hai tay cầm hai chiếc Gậy chọc các lỗ đều đặn và nhanh chóng. Đàn bà đi sau nhanh tay bốc hạt giống tra vào các lỗ và dùng chân gạt đất lại. Khoảng cách giữa các lỗ tra hạt phụ thuộc vào độ màu mỡ của đất. Ưu điểm của việc chọc lỗ tra hạt là hạt giống không vương vãi gây hao tốn. Khi mùa tra trỉa kết thúc, Gậy chọc lỗ thường được chủ nhà cất trên gác bếp để bảo quản tránh mối mọt.

Ngày nay, đồng bào Mạ ở các buôn làng đã chuyển sang sử dụng công cụ, máy móc hiện đại để gieo trồng, thay thế các công cụ lao động thô sơ truyền thống. Tuy nhiên với người Tây Nguyên nói chung và người Mạ nói riêng, những công cụ tra trỉa thô sơ như Gậy chọc lỗ tra hạt vẫn là dấu ấn đậm nét trong tập quán canh tác của đồng bào.